ARCHITEKTURA | Czy można naprawić miasto?

Tytułowe pytanie jest aktualne odkąd nowoczesne środki produkcji wyparły tradycyjne i zaczęły prowadzić do stopniowej, a potem gwałtownej, degradacji środowiska miejskiego i naturalnego. W epoce przedindustrialnej miasta rozbudowywano, polepszano ich infrastrukturę, doskonalono urbanistycznie i architektonicznie. Odkąd jednak w XIX wieku pojawił się przemysł, wiele miast i regionów, pod presją ekonomicznego sukcesu, poddało się znaczącym negatywnym przemianom, których skutki w wielu miejscach odczuwamy do dzisiaj. Kopalnie, huty, zakłady przemysłowe stały się częścią miejskiego pejzażu, co gorsze wpływały także na krajobraz naturalny. W czasach, gdy przynosiły one wymierne korzyści finansowe, nikt specjalnie nie przejmował się ich estetycznym i ekologicznym wymiarem.

Kiedy w latach 70. XX wieku, w wielu państwach europejskich nastąpił kryzys przemysłu ciężkiego i wydobywczego, któremu towarzyszył wzrost świadomości ekologicznej, zaczęto powoli zauważać te kwestie. Doszedł do tego problem socjalny, ponieważ nierentowne kopalnie trzeba było zamykać, a coraz więcej osób pozostawało bez pracy. Tętniące wcześniej życiem miasta i regiony zaczynały się wyludniać i w latach 80. większość ekspertów i środowisk władzy, wiedząc, że przemysłu nie da się już uratować, zaczęło myśleć o nowych strategiach, które mogłyby im pomóc. Zdegradowane budynki oraz dzielnice przemysłowe nie dość, że nie pełniły już swojej funkcji, to przyczyniały się do zmniejszania atrakcyjności miasta i stanowiły problem identyfikacyjny dla mieszkańców. Należało reagować szybko i „naprawić” to, co przez wiele lat pracowało, a teraz pozostawało „zepsute”. Zaczęto wprowadzać programy rewitalizacyjne w wielu miastach i regionach Europy. Jednym z największych i zaplanowanych na wiele lat programów jest rewitalizacja regionu przemysłowego – Zagłębie Ruhry, która jest prowadzona przez rząd kraju związkowego Nadrenii Północnej-Westfalii. Na tym przykładzie chciałbym przedstawić problem naprawy współczesnego środowiska miejskiego w Europie.

Zagłębie Ruhry było jednym z największych zindustrializowanych obszarów europejskich w wieku XX. Górnictwem zajmowano się tu już od początku XIV stulecia, kolejne fazy rozwoju przypadają na wiek XVIII, kiedy powstają także pierwsze huty żelaza oraz na wiek XIX, kiedy intensywność rozwoju jest największa. Kopalnie, koksownie, huty i inne zakłady przemysłowe regionu Ruhry należały jeszcze w latach 60. XX wieku do najnowocześniejszych nie tylko w Europie, ale i na świecie. Jednakże tani węgiel produkowany za granicą sprawił, że kopalnie Zagłębia nie wytrzymały konkurencji. Doprowadziło to w krótkim czasie do upadku całego przemysłu ciężkiego w tym rejonie, a problemy społeczne i gospodarcze pojawiły się w skali dotychczas nieznanej. Ostatnie duże zakłady zamknięto w połowie lat 80. w Essen i Dortmundzie. Nie można było dłużej czekać, ponieważ degradacja regionu we wszystkich obszarach życia prowadziła do jego wyludniania, w latach 80. i 90. wyemigrowało ponad milion osób. Rząd Północnej Nadrenii-Westfalii postanowił wdrożyć program pod hasłem „Restrukturyzacja w sytuacji braku wzrostu gospodarczo-społecznego realizowana w oparciu o zasadę trwałego i zrównoważonego rozwoju”, w którym główny nacisk położony został na sektor kreatywny: usługi, turystykę, naukę oraz kulturę.

Od początku założeniem było uczestnictwo w projekcie wszystkich miast regionu oraz ich współpraca. Przynosi to do dziś ogromne korzyści i jest to jeden z generatorów sukcesu całego programu. Tak było w przypadku pierwszego dużego przedsięwzięcia, czyli projektu IBA – Emscher Park. Objął on swoim zasięgiem obszar o długości 70 km i szerokości 15 km, leżący między Duisburgiem i Hamm. Do jego realizacji powołano stowarzyszenie, którego udziałowcami było 17 miast i powiatów kraju związkowego Północnej Nadrenii-Westfalii. Stowarzyszenie to zatrudniało 25 osób, jego fundusz wynosił 8 mln DM w skali roku. Same projekty, jako inwestycje na dużą skalę, finansowane były ze środków kraju związkowego (środki pomocowe mieszkalnictwa i rewitalizacji miast), Unii Europejskiej, federacji, miast-członków, różnych instytucji i inwestorów prywatnych¹. Organizatorom zależało na stworzeniu „wspólnej strategii rewitalizacyjnej, realizowanej w ramach wielu różnych projektów. Projekty miały służyć upowszechnianiu udanych przykładów restrukturyzacji w dziedzinie urbanistyki, ekologii, kultury i architektury. Ich efektem miało być wzmocnienie identyfikacji mieszkańców ze swoim regionem oraz zainteresowanie nim inwestorów. Projekty pochodziły z konkursu na pomysły i idee, ogłoszonego wśród lokalnej społeczności. Pomysłów takich napłynęło przeszło 400, a wybrano z nich ponad 100. Były one podstawą dla poszukiwania realizatorów tych projektów².

Dziesięć lat programu przyniosło sukcesy i doświadczenie w zakresie głębokich przemian strukturalnych regionu, których kolejne etapy trwają do dziś i będą kontynuowane w przyszłości. Przemysłowy charakter Zagłębia Ruhry został gruntownie zmieniony, podobnie jak jego wizerunek w samych Niemczech. Zdegradowany, postindustrialny region mający negatywną opinię samych mieszkańców i odwiedzających go osób, zmienił się w pełen życia obszar „przemysłów kreatywnych”. W starych kopalniach i fabrykach zlokalizowano centra kulturalne i handlowe, utworzono parki rozrywki, a tereny poprzemysłowe zamieniono w atrakcje turystyczne z terenami zielonymi, drogami rowerowymi i wodnymi.

Jednym z ważniejszych projektów rozpoczętych w ramach Emscher Park była rewitalizacja kompleksu kopalni i koksowni Zollverein w Essen. Aby opracować plan i przygotować proces rewitalizacyjny miasto wraz z IBA Emscher Park powołało do życia organizację Bauhütte Zollverein, która w 2008 roku przekształciła się w Stiftung Zollverein. Dziś jest to przykład znakomicie działającego centrum przemysłów kreatywnych. Na stu hektarach objętych ochroną konserwatorską znajdują się dwie ścieżki muzealne, Ośrodek Wzornictwa Nadrenii Północnej-Westfalii, centrum artystyczne Pact Zollverein, muzeum designu Red Dot, warsztaty ceramiczne, Palast de Projekte, Casino Zollverein czy Muzem Zagłębia Ruhry. Wszystkie instytucje są ulokowane w przywróconych do życia starych budynkach kopalni i koksowni, zaprojektowanych przez architektów o światowej renomie: Normana Fostera, Rema Koolhaasa, Heinricha Bölla, studio Sanaa. Odbywają się tam niezliczone imprezy artystyczne – wystawy, koncerty muzyczne, spektakle taneczne, a liczba odwiedzających ten spektakularny kompleks wynosi rocznie ponad 1,5 miliona osób.

Kompleks Zollverein w Essen stał się ważnym miejscem, na którego terenie odbywało się wiele imprez w ramach Europejskiej Stolicy Kultury 2010. Tytuł ESK był kolejnym impulsem dla rozwoju regionu jako obszaru przemysłów kreatywnych. Tytuł ten otrzymało Essen wraz z 50. innymi miastami tego obszaru. Po raz pierwszy w historii ESK organizatorem imprez było nie jedno miasto, ale cała aglomeracja Zagłębia Ruhry. Essen stało się także pierwszą stolicą kultury, w której nastąpił przyrost turystów nie tylko w roku przewodniczenia. Wydarzenia związane z ESK miały ważny aspekt psychologiczny i społeczny. Mieszkańcy regionu Ruhry wciągnięci w wydarzenia kulturalne, coraz częściej oczekują i korzystają z tego rodzaju propozycji. Zmieniła się także biurokracja regionalna doceniająca coraz bardziej znaczenie sektora kreatywnego. Jednak główną lekcją było uznanie wartości współpracy. Wcześniej instytucje kultury głównie ze sobą konkurowały, obecnie współpraca między nimi zdaje się być czymś naturalnym.

Wydarzenia w ramach ESK były wspomagane przez rząd związkowy Nadrenii Północnej-Westfalii. Dzięki funduszom publicznym powstaje także wiele inicjatyw, często o ponadregionalnym, a nawet europejskim charakterze. Należy do nich odbywające się od dwóch lat Forum D’Avignon Ruhr, którego organizatorem jest Europejskie Centrum Przemysłów Kreatywnych ECCE. Ma ono na celu dalszą promocję rozwoju regionu jako konsekwencję ESK 2010. W 2012 roku forum odbyło się pod hasłem „Biorąc równocześnie pod uwagę kulturę i ekonomię” i starało się wskazać znaczenie sektora kultury w rozwoju gospodarki europejskiej. W tym roku hasło brzmiało „Kultura jest kluczem”, a forum poświęcone zostało możliwościom i ograniczeniom kultury w czasach kryzysu ekonomicznego. Obecna sytuacja Europy sprawia, że musimy na nowo przemyśleć strategie rozwoju przemysłów kultury przy znaczącym ograniczeniu środków. Wychodząc poza tradycyjną formułę konferencji, Forum d’Avignon Ruhr zaprosiło do współpracy 40. twórców i animatorów kultury w celu stworzenia prezentacji pod wspólnym hasłem „spillover effect”. Miał to być ich głos w dyskusji na temat możliwości zmian społecznych generowanych dzięki kulturze. Dyskurs odbywał się w czterech obszarach: ekonomia/nowa praca; energia/klimat; relacje międzykulturowe; rozwój urbanistyczny. Odbywały się także tradycyjne debaty podejmujące problem istnienia kultury i jej wpływu na społeczeństwo w czasach kryzysu. Pact Zollverein stał się na kilka dni miejscem ożywionych dyskusji i tworzenia nowych propozycji w perspektywie programu Kultura 2020. Cytując organizatorów: Nowe polityczne pomysły tworzą nowe praktyki kulturalne: nadszedł czas debaty czy i w jaki sposób polityka i praktyka wzajemnie na siebie wpływają, a wzajemnie się wzmacniając pomagają przezwyciężać obecny kryzys. Jeśli kultura jest kluczem do przyszłego sukcesu naszego społeczeństwa, chcemy aby ten dzień w Zollverein pozwolił wykuć ten klucz w innowacyjnym i nowoczesnym stylu. Wydarzenie, które miało miejsce 27 i 28 czerwca 2013 roku jest kolejnym krokiem na drodze naprawy zniszczonych więzów społecznych i zdegradowanych miejsc.

Podsumowując i równocześnie odpowiadając na zadane w tytule artykułu pytanie, powiedzmy, że nie tylko można, ale trzeba naprawiać nasze miasta i regiony. Nie należy ich bowiem, jak choćby przedmiotu codziennego użytku po prostu wyrzucić i zastąpić nowym.