„Celem ERDM 2008 jest promowanie dialogu międzykulturowego jako narzędzia pomocnego w przyswajaniu wiedzy i zdolności, dzięki którym wszyscy Europejczycy i obywatele Unii Europejskiej będą mogli sprostać wymaganiom, jakie stawia funkcjonowanie w coraz bardziej otwartym i złożonym społeczeństwie. Zadaniem Roku jest także zwiększanie świadomości tego, jak istotne jest kształtowanie aktywnych, otwartych na świat, pełnych szacunku dla zróżnicowania kulturowego i opartych na wspólnych wartościach UE postaw obywatelskich”. Proszę powiedzieć, co to oznacza dla zwykłego obywatela.

Anna Lonkwic: Musimy mieć świadomość, że współczesne społeczeństwo zmienia się bardzo gwałtownie. Brak granic powoduje coraz większe migracje ludności, a co za tym idzie przenikanie się kultur, tradycji, religii. Współczesny Europejczyk jest już nie tylko obywatelem swojego kraju, ale również obywatelem całej Europy. Europejski Rok Dialogu Międzykulturowego realizowany jest po to, aby uświadamiać ludziom, że zachodzące zmiany społeczno-kulturowe nie mają na celu zubożania rodzimej kultury poszczególnych państw członkowskich Unii, ale wręcz przeciwnie — taka dyfuzja kulturowa przyczyni się do wzbogacenia dotychczasowych doświadczeń i poszerzenia horyzontów poszczególnych obywateli. ERDM ma za zadanie wskazać dialog jako drogę do pokojowego współistnienia różnych narodów w obrębie Europy w miejsce nietolerancji, odrzucenia czy wręcz jawnej wrogości.

Iga Raczyńska: Idea Europejskiego Roku Dialogu Międzykulturowego wyda się może mniej abstrakcyjna, kiedy przyjrzymy się przykładowemu projektowi realizowanemu w ramach ERDM i jego efektom. W jednym z projektów edukacyjnych Fundacji Centrum Edukacji Obywatelskiej „Wspólna przeszłość - wspólna przyszłość” uczniowie ze szkół ponadpodstawowych w całej Polsce badają swoje okolice, szukając w nich śladów wielokulturowego dziedzictwa, często zapomnianego lub odrzucanego przez starszych członków społeczności lokalnych. Poznają historię miejscowości i regionu, podejmują działania przywracające zbiorowej pamięci dowody współistnienia wyznań, grup narodowych i etnicznych oraz nawiązują kontakty z ich współczesnymi przedstawicielami. Młody człowiek, który zetknie się z problematyką wielokulturowości poprzez udział w takim czy podobnych projektach będzie miał świadomość istnienia innych postaw, poglądów, wartości, będzie potrafił docenić wytwory nie tylko rodzimej kultury. Wyposażony w wiedzę na temat innych kultur i uwrażliwiony na kwestię wielokulturowości będzie potrafił nawiązać pozytywne, wolne od uprzedzeń relacje z innymi, współpracować z nimi, co pozwoli mu lepiej funkcjonować we współczesnym świecie — zróżnicowanym i jednocześnie globalnym.

Czy w dzisiejszej zjednoczonej Europie dialog jest potrzebny?

I.R.: Wydaje się, że postulat dialogu między kulturami nigdy się nie dezaktualizuje. Dialog, tolerancja, pluralizm idei i poglądów w życiu publicznym przy jednoczesnym zachowaniu i pielęgnowaniu tożsamości kulturowej to wartości stanowiące fundament Unii Europejskiej lub wręcz kultury europejskiej. U podstaw uznania dialogu za istotną wartość dla Wspólnoty stoi przekonanie, że działania zmierzające do budowania dialogu z przedstawicielami innych kultur, wyznawcami innych religii i poglądów przyczyniają się do zapobiegania konfliktom. I wreszcie, powinniśmy uświadomić sobie, jaki tygiel kulturowy stanowi obecnie Europa — 27 narodów posługujących się 22 językami, swoboda podróżowania, osiedlania się, podejmowania pracy w dowolnych miejscach w obrębie Unii. Współczesny Europejczyk powinien posiąść umiejętność dialogu, ponieważ na co dzień „narażony” jest na kontakt z osobami spoza swojego kręgu kulturowego.

A.L.: W kontekście aktualnych wydarzeń społecznych można by rzec, że rzetelny dialog jest priorytetem. Powinien być podstawowym narzędziem komunikacji z drugim człowiekiem, ponieważ tylko przy jego pomocy jesteśmy w stanie wypracować wspólne stanowisko w sposób całkowicie pozbawiony agresji. Ponadto dialog daje możliwość zrozumienia punktu widzenia drugiej strony, co może okazać się kluczowe podczas prób nawiązywania kontaktów z człowiekiem, którego kultura czy religia nie do końca jest przez nas rozumiana. Oczywiście dialog wymaga zaangażowania obu stron, tak więc im bardziej idea ERDM będzie rozpowszechniona, tym większą będzie miała wartość praktyczną.

Martyna Woropińska: Potrzeba praktykowania idei dialogu międzykulturowego w rozwiniętych społeczeństwach jest wręcz oczywista, jednak problem w dużej mierze dotyczy sposobu wcielania jej w życie. Polska jest krajem, który choć ma szlachetne tradycje współistnienia kultur i religii — należy wspomnieć o Konfederacji Warszawskiej z 1573 r. — w chwili obecnej jest względnie homogeniczny. Zgodnie z Narodowym Spisem Powszechnym z 2002 r. mniejszości narodowe w Polsce stanowią zaledwie 2–4% mieszkańców. W tym kontekście moment wstąpienia do Unii Europejskiej w 2004 r. jest chwilą przełomową i rozpoczyna okres coraz swobodniejszych migracji ludności w obrębie samej Unii, ale nie tylko. Z tej perspektywy promowanie i nauka efektywnego dialogu w życiu codziennym jest niezwykle ważna. Mam nadzieję, że projekty realizowane w ramach Europejskiego Roku Dialogu Międzykulturowego w Polsce nie tylko przyczyniają się do upowszechniania idei dialogu, ale również pokazują konkretne metody (współ)życia, (współ)działania i (współ)rozumienia.

Narodowe Centrum Kultury jest koordynatorem ERDM w Polsce. Jakie są Państwa obowiązki?

A.L.: Narodowe Centrum Kultury jako instytucja koordynująca program w Polsce opracowało koncepcję krajowych obchodów Roku Dialogu oraz przygotowało i — w trakcie społecznych konsultacji — wypracowało ostateczny kształt dokumentu pt. „Narodowa Strategia Polski dla ERDM”. Kolejnym krokiem NCK było przeprowadzenie w 2007 r. krajowego naboru wniosków, w którym wybrano ostatecznie 13 projektów przewidzianych do dofinansowania. Projekt obchodów Roku Dialogu, bazujący na realizacji projektów wybranych w konkursie, został przedstawiony we wniosku do Komisji Europejskiej i przez nią zaakceptowany. Obecnie przede wszystkim koordynujemy prawidłową realizację projektów wchodzących w skład obchodów Roku Dialogu w Polsce. W praktyce oznacza to ciągły kontakt z trzynastoma instytucjami partnerskimi NCK, współpracę w realizacji projektów, zatwierdzanie i dokonywanie płatności, monitoring przebiegu wydarzeń, sprawozdawczość i ewaluację krajowych obchodów Roku dla Komisji Europejskiej. W marcu zorganizowaliśmy konferencję inaugurującą ERDM w Polsce, a w 2009 r. podsumujemy efekty całorocznych działań na rzecz dialogu. Współpracujemy z firmą, która z ramienia KE odpowiada za realizację działań promocyjnych, prowadzimy polską stronę internetową (http://dialog2008.pl), na której znajdują się wszelkie informacje nt. obchodów ERDM w Polsce i w Europie., Przyznajemy patronat wydarzeniom krajowym na rzecz dialogu, udzielamy informacji na temat obchodów ERDM, dystrybuujemy materiały promocyjne. Utrzymujemy też stały kontakt z Komisją Europejską w zakresie wdrażania programu w Polsce.

Projekt realizowany jest poprzez mniejsze projekty w całej Polsce. W jaki sposób można było przyłączyć się do projektu ERDM?

M.W.: W 2007 r. Narodowe Centrum Kultury ogłosiło konkurs na projekty dotyczące dialogu międzykulturowego i wpisujące się w cztery typy działań: (1) Debaty i konferencje, (2) Badania i publikacje, (3) Festiwale i przeglądy, oraz (4) Warsztaty. W ramach tego konkursu wybrano projekty zgłoszone przez trzynaście instytucji z całej Polski (zarówno organizacje pozarządowe, jak i instytucje państwowe oraz samorządowe). Wynikiem działań podjętych w ubiegłym roku są inicjatywy odbywające się na przestrzeni całego 2008 r. w różnych częściach kraju. Opis wszystkich projektów, zaproszenia na te, które są jeszcze przed nami oraz relacje z tych, które już się odbyły znajdują się na oficjalnej stronie Roku Dialogu w Polsce (http://dialog2008.pl). Nadal jednak jest możliwość włączenia się w obchody ERDM, choć na innych zasadach.

A.L.: Instytucje realizujące projekty dotyczące wielokulturowości na tym etapie realizacji obchodów Roku nie mogą już ubiegać się o finansowe wsparcie, mogą jednak skorzystać z szansy otrzymania patronatu ERDM, czyli prawa do posługiwania się logo i wzorami materiałów promocyjnych Roku Dialogu, a także prawa do zamieszczania informacji o projektach w portalu Dialog2008.pl. Warunkiem otrzymania patronatu ERDM jest realizowanie projektu w 2008 r., spełniającego co najmniej jeden cel Narodowej Strategii Polski dla ERDM. Narodowe Centrum Kultury ma prawo przyznania patronatu projektom realizowanym w Polsce. Aby uzyskać patronat ERDM dla projektów międzynarodowych, należy skontaktować się bezpośrednio z Komisją Europejską. Lista projektów dotychczas objętych patronatem Roku Dialogu w Polsce znajduje się na krajowej stronie Roku.

Dlaczego to właśnie rok 2008 został ogłoszony Rokiem Dialogu Międzykulturowego?

I.R.: Decyzja o ogłoszeniu go Rokiem Dialogu Międzykulturowego zapadła w grudniu roku 2006 (Decyzja nr 1983/2006/WE Parlamentu Europejskiego i Rady) na wniosek Komisji Europejskiej, zaś sam pomysł zaprezentowany został przez Komisarza ds. Kultury Jana Figela już we wrześniu 2004. Uzasadniając swoją propozycję, Komisarz stwierdził, że „w ostatnich latach w Europie nastąpiły znaczące przeobrażenia będące skutkiem kolejnych rozszerzeń Unii, zwiększonej mobilności wynikającej z ustanowienia wspólnego rynku, oraz zwiększonej wymiany z resztą świata zarówno na płaszczyźnie kontaktów ludzkich, jak i w sferze handlowej. Spowodowało to wzrost liczby interakcji miedzy samymi obywatelami europejskimi, a także różnymi kulturami, językami, grupami etnicznymi i religijnymi, tak na kontynencie europejskim, jak i poza nim. Dialog międzykulturowy jest nieodzownym narzędziem zbliżania do siebie narodów Europy, a także przybliżenia ich do kultur, których część stanowią”. Celowo realizację obchodów Europejskiego Roku Równych Szans dla Wszystkich (2007) i Europejskiego Roku Dialogu Międzykulturowego zaplanowano rok po roku, aby w ten sposób zwielokrotnić efekt synergii i komplementarności między tymi inicjatywami.

M.W.: Warto również wspomnieć, że już w tym roku podejmowane są działania przygotowujące obchody roku 2009 jako Roku Kreatywności i Innowacji.

A kto w Polsce jest najczynniej działającym propagatorem idei dialogu międzykulturowego?

I.R.: W Polsce działa coraz więcej organizacji promujących ideę dialogu międzykulturowego. Z pewnością warto tu wymienić, takie instytucje jak Fundacja „Pogranicze” (która od 18 lat buduje mosty na pograniczach kultur, a w ramach Roku Dialogu realizuje projekt wydawniczy polsko-litewsko-białoruskiej „Księgi Wielkiego Księstwa Litewskiego”), Centrum Kultury i Dialogu w Krakowie, Fundacja „Krzyżowa” dla Porozumienia Europejskiego, Stowarzyszenie „Willa Decjusza”, Fundacja „Inna Przestrzeń”. Na polskiej stronie internetowej Dialog2008.pl, w dziale pt. „Praktycy dialogu” gromadzimy informacje o polskich i międzynarodowych instytucjach, których misję stanowią działania na rzecz dialogu, tolerancji, pluralizmu. Tworzymy też katalog najlepszych praktyk z zakresu dialogu, tj. opisy najciekawszych polskich projektów międzykulturowych. Dążymy do tego, aby witryna Roku Dialogu służyła przedstawieniu kompletnego obrazu polskich doświadczeń w dziedzinie dialogu, tak aby profil strony został utrzymany również po 2008 r. i stanowił platformę wymiany doświadczeń oraz informacji na temat dialogu międzykulturowego.

M.W.: Nie można nie wspomnieć instytucji państwowych wspierających ideę dialogu międzykulturowego. Jedną z nich jest Komisja Wspólna Rządu i Mniejszości Narodowych i Etnicznych. Aktywnym podmiotem państwowym w tym obszarze jest również Ministerstwo Spraw Wewnętrznych i Administracji, a także Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego wspierające różnorodne działania kulturalne.

A jak wygląda dialog w praktyce?

I.R.: Ujmując rzecz najprościej, jest to spotkanie z drugim człowiekiem, podczas którego — jak głoszą słowa ks. Tischnera, stanowiące w Polce motto obchodów Roku — dochodzi do spojrzenia na siebie oczami innej osoby. To kontakt, który mimo różnych poglądów i doświadczeń obu stron nie kończy się w momencie konfrontacji, ale ją przezwycięża. Wymaga on jednak pewnej postawy, z którą przystępujemy do takiego spotkania — postawy, która nie rości sobie pretensji do posiadania racji, jedynej prawdy. Mamy nadzieję, że projekty podejmowane w ramach Roku Dialogu przyczynią się właśnie do wypracowania w ich uczestnikach postawy otwartości na różnorodność świata.

M.W.: Jeden z projektów wchodzących w skład obchodów ERDM w Polsce, zgłoszony przez Urząd Marszałkowski Województwa Podlaskiego, pokazuje, jak można w sposób systemowy myśleć o praktykowaniu idei dialogu międzykulturowego na terenach, które w granicach Polski zamieszkiwane są przez społeczności zróżnicowane kulturowo. Projekt noszący tytuł „Poza Tolerancję” polega na przeprowadzeniu badania mającego na celu zdiagnozowanie postaw młodzieży województwa podlaskiego wobec odmienności kulturowej. Wyniki badania staną się punktem wyjścia do dyskusji nad sposobami diagnozowania postaw wobec odmienności kulturowej oraz podstawą do planowania oraz organizowania efektywnych działań edukacyjnych i przedsięwzięć kulturalnych. Taka strategia działania daje szansę na większą efektywność realizowanych projektów. Dialog w praktyce, zgodnie z tytułem wspomnianego projektu, może przynieść coś więcej poza „znoszenie[m] odmienności w sytuacji istnienia związanego z nią dyskomfortu”*, może budować aktywne społeczeństwo obywatelskie otwarte na inne kultury oraz w sposób kreatywny korzystające z tego zróżnicowania.

* Rozumienie tolerancji przyjęte z pracy Prestona Kinga pt. „Toleration” (St. Martin's, Nowy Jork 1976).