Trudno powiedzieć, jak to się zaczęło, ale faktem jest, że budowanie strategii – w różnych obszarach i na różnych szczeblach – stało się w Polsce wyraźnym trendem. Z chwilą powstania raportu „Polska 2030. Wyzwania rozwojowe”1, ruszyła strategiczna fala – od przekształcania strategii rządowych2, czyli strategii poszczególnych resortów w państwie, poprzez rewizje strategii rozwoju województw, po budowanie strategii miast, dzielnic i instytucji czy organizacji.

Przedsiębiorstwa prywatne działają już „w sposób strategiczny” od dawna, ale są to strategie marketingowe, nastawione przede wszystkim na zwiększanie zysku i budowanie marki. A na czym koncentrują się strategie rozwojowe w sektorze publicznym? Główne hasła, które za „raportem Boniego” przewijają się w dokumentach na poziomie krajowym i regionalnym to: wzrost i konkurencyjność gospodarki, aktywność zawodowa i mobilność, potencjał infrastruktury, gospodarka oparta na wiedzy, rozwój kapitału intelektualnego i społecznego, solidarność i spójność regionalna oraz zrównoważony rozwój.

Co to oznacza dla kultury?
Słowo ‘kultura’ nie jest nadużywane ani w raporcie „Polska 2030”, ani w strategiach rządowych, co wiele osób dziwi i bulwersuje. Po dokładnym przyjrzeniu się dokumentom okazuje się jednak, że chociaż żadna z 9 strategii rządowych nie została zawężona stricte do kultury kultura jest uwzględniona w całej wizji rozwoju kraju i zajmuje w niej ważną pozycję. Powstaje dokument, który traktuje o kulturze, ale w szerszym, społecznym kontekście. Jest to „Strategia rozwoju kapitału społecznego”, nad którą prace koordynuje Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego (MKiDN).

Strategia zakłada, że istnieją cztery obszary działania państwa, które wpływają na kapitał społeczny, i są to: edukacja, wspieranie rozwoju społeczeństwa obywatelskiego, media i komunikacja oraz kultura. Jak podkreśla Monika Smoleń, Podsekretarz Stanu w MKiDN, kultura postrzegana jest jako czynnik rozwoju społeczno-ekonomicznego. „Chcielibyśmy, aby w wyniku realizacji strategii, instytucje kultury były miejscami, dzięki którym ludzie uczą się kreatywności, innowacyjności, otwartości, które kształtują system wartości, estetyki, kształtują kompetencje kulturalne ludzi. Ważne jest bowiem abyśmy nie tylko biernie uczestniczyli w kulturze, ale potrafili ją zrozumieć i odczytywać. Dlatego też w strategii kładziemy różny nacisk na różne instytucje kultury”3.

Warto zwrócić uwagę na sposób tworzenia tego dokumentu. Zaangażowano w ten proces wielu ekspertów ze środowiska kultury, edukacji, przedstawicieli organizacji pozarządowych itd., ale co najistotniejsze – przeprowadzono poważne konsultacje społeczne. Ramy dokumentu są bardzo pojemne, model pracy nad nim jest partycypacyjny – prezentuje się to wszystko całkiem sensownie. Pozostaje teraz oczywiście pytanie o sposoby wdrażania. I o szansę na osiągnięcie w 2020 roku zakładanych wskaźników, które zresztą budzą najwięcej wątpliwości w instytucjach i u osób konsultujących dokument.

Co to oznacza dla instytucji kultury?
W tym ogólnym „ruchu strategicznym” próbują odnaleźć się także konkretne podmioty, jak choćby publiczne instytucje kultury – zarówno narodowe, jak i działające na poziomie regionalnym oraz lokalne. Dla wielu z nich jest to bardzo trudne zadanie. Po pierwsze, robią to często po raz pierwszy w swojej historii i nie mają w środowisku zbyt wielu interesujących wzorców. Po drugie, ich samodzielność jest wyraźnie ograniczona – instytucje uzależnione są od swoich organizatorów (niekiedy nie tylko finansowo i administracyjnie, bo ingerencja władz wkracza także w sferę merytoryczną, programową). Po trzecie, bywa, że sposób funkcjonowania (np. schemat organizacyjny, kompetencje i pozycja dyrekcji, długa i obciążająca tradycja, metody pracy) mocno ogranicza wyobraźnię i otwartość zespołu, a te cechy są ważne w myśleniu o przyszłości.

Strategie rozwoju powstają jednak równolegle w wielu instytucjach kultury. Tworzą je biblioteki publiczne, tworzą domy kultury. Przez kilkunastomięsięczny proces budowania strategii przechodziły niedawno wojewódzkie biblioteki publiczne. Włączenie się w taki proces wszystkich instytucji jednego typu z całego kraju jest w skali Polski bezprecedensowe.

Właśnie ukazała się książka pt. „Strategie dla kultury. Kultura dla rozwoju”4, poświęcona tematowi zarządzania strategicznego w instytucji kultury, szczególnie takiej, która działa na poziomie regionalnym, a więc jest muzeum regionalnym, wojewódzkim ośrodkiem kultury, wojewódzką biblioteką publiczną, regionalnym ośrodkiem animacji kultury czy galerią sztuki. Do publikacji dołączona jest płyta z dokumentami strategicznymi wszystkich 18 bibliotek wojewódzkich. Widać, że dokumenty są pierwszymi przymiarkami do kształtowania wizji rozwoju, a właściwie rozwoju społecznego poprzez działalność. Jednocześnie cały proces, który doprowadził do sformułowania pewnych wniosków na papierze, jest dla tych instytucji bardzo cenny. Nierzadko była to pierwsza okazja do zespołowej dyskusji o wizji i kierunkach działania, o potencjale instytucji.

Przyszłość?
Ze wszystkimi strategiami wiąże się jedno poważne zagrożenie. Zdarza się, że strategia zamiast być żywym, otwartym dokumentem, który kształtuje kluczowe decyzje, a także pracę instytucji czy funkcjonowanie jakiegoś systemu, trafia do szuflady i nikt nie decyduje się po nią ponownie sięgnąć. Oby z dobrymi strategiami dla kultury się tak nie stało.

1 Raport przygotowany przez Doradców Strategicznych Prezesa Rady Ministrów dostępny jest na stronie http://www.polska2030.pl.
Informacja nt. dokumentu „Polska 2030. Wyzwania rozwojowe” – zielonej księgi (ang. green paper) -- została przyjęta przez Radę Ministrów. Stała się ona podstawą dla prac nad Długookresową Strategią Rozwoju Kraju – strategicznego dokumentu rządowego, którego opracowanie i realizacja są wymogiem stawianym przez Unię Europejską.
2 W 2009 r. w ramach Komitetu Koordynacyjnego ds. Polityki Rozwoju dokonany został przegląd strategii rządowych. Jego efektem stał się „Plan uporządkowania strategii rozwoju”, przyjęty przez rząd w listopadzie 2009 r. Na jego podstawie podjęto prace nad zredukowaniem liczby dokumentów strategicznych (z obowiązujących 42), a w praktyce – nad uspójnieniem ich w ramach 9 zintegrowanych strategii, bazujących na diagnozie i rekomendacjach wynikających z Raportu „Polska 2030. Wyzwania rozwojowe”.
3 Wywiad z Moniką Smoleń: „Osiągnięcie, wyzwanie, rewolucja” opublikowany 10 czerwca 2011 na stronie http://wiadomosci.ngo.pl/wiadomosci/661549.html.
4 Martyna Śliwa [red.]: Strategie dla kultury. Kultura dla rozwoju. Zarządzanie strategiczne instytucją kultury. Małopolski Instytut Kultury, Kraków 2011. Osoby zainteresowane publikacją mogą zamówić bezpłatny egzemplarz pod adresem: magdalena.kubecka@frsi.org.pl. Lub skorzystać z e-booka dostępngo na stronie: http://mik.krakow.pl?

Tekst: Magdalena Kubecka