Koszty wypalenia zawodowego

W wielu wywiadach dotyczących wyceny pojawia się temat dobrostanu i tego, że powinno się go uwzględnić w kwocie za naszą usługę, projektu czy produkt. Zacznijmy więc od pytania: czym jest dobrostan?

Według encyklopedii PWN dobrostan to subiektywnie postrzegane przez osobę poczucie szczęścia, pomyślności, zadowolenie ze stanu życia. W nauce funkcjonuje tzw. cebulowa teoria szczęścia (dobrostanu), zaproponowana przez J. Czapińskiego. Wg tej teorii istnieją trzy poziomy (warstwy) szczęścia: 1) wola życia, 2) ogólny dobrostan psychiczny, 3) zadowolenie z poszczególnych dziedzin życia. Wola życia jest stabilnym odczuciem, które charakteryzuje każdy żywy organizm. Dobrostan na tym najbardziej podstawowym poziomie oznacza pozytywne nastawienie wobec celów, które człowiek chce realizować i które nadają sens jego życiu. Dzięki temu może działać i utrzymywać się przy życiu. Inny poziom szczęścia to ogólny dobrostan psychiczny, czyli świadoma ocena własnego życia. Odczucia i sądy dotyczące własnego szczęścia zmieniają się pod wpływem okoliczności życiowych. Zadowolenie z jakiejś konkretnej dziedziny życia, np. rodziny, pracy, zdrowia, warunków mieszkaniowych, życia towarzyskiego jest najbardziej zmienne i zależne od warunków zewnętrznych.

Jak widać, dobrostan to dość szerokie pojęcie i dla każdego może oznaczać coś zgoła innego. Czy więc zadowolenie z życia i wykonywanej pracy da się wycenić? Czy brak takiego zadowolenia ma swoje skutki? Od 1 stycznia 2022 roku wypalenie zawodowe jest oficjalnie uznane za chorobę wpisaną przez WHO do Międzynarodowej Klasyfikacji Chorób (ICD-11). W Polsce coraz więcej osób zauważa u siebie objawy wypalenia zawodowego. Badanie „Dobrostan i zdrowie psychiczne polskich pracowników”, przeprowadzone na zlecenie Mindgram przez SW Research w 2023 r. wskazuje, że 45% polskich pracowników jest wypalonych zawodowo. Czym ono jest i jak sobie z nim radzić? Jak mu przeciwdziałać? Rozmawiamy z psycholożką Dorotą Dot Okulicz oraz psychologiem biznesu, konsultantem HR i doradcą zawodowym Małgorzatą Machniewicz.

Czy zmęczenie w pracy to wypalenie? Czym różni się wypalenie zawodowe od zmęczenia?

Dorota Dot Okulicz: Zmęczenie to naturalny stan organizmu – np. po wysiłku fizycznym, umysłowym, po trudnym emocjonalnie doświadczeniu. Chcę znormalizować zmęczenie – każdy z nas go doświadcza, choć nie każdy je do siebie dopuszcza i reaguje na nie. Szczególnie gdy gonią nas deadline’y i zobowiązania, gdy wrzucimy sobie za dużo na głowę. Jeśli będziemy konsekwentnie ignorować zmęczenie i rezygnować z odpoczynku, może nadejść wypalenie zawodowe, choroba somatyczna albo zaburzenie psychiczne, np. depresja czy zaburzenia lękowe. Mówiąc trochę bardziej metaforycznie, nasz organizm będzie starał się zatrzymać nas na różne sposoby. Jeśli zignorujemy zmęczenie, może wytoczyć cięższe działa, np. w postaci choroby, która – dosłownie – położy nas do łóżka.

Skąd bierze się wypalenie? Czy tak samo może ono dotyczyć młodych, jak i starszych osób? Czy ma tu znaczenie staż pracy? A może sposób zaangażowania w pracę albo brak balansu?

Dorota Dot Okulicz: Wypalenie zawodowe niekoniecznie zależy od wieku, choć wychowanie w określonym pokoleniu – i związane z tym podejście do pracy zawodowej oraz dbania o siebie – może sprzyjać rozwinięciu się wypalenia zawodowego. Nie bez powodu mówi się, że przedstawiciele pokoleń X czy Y (milenialsi) przejawiają większe tendencje do przepracowywania się, kosztem swojego dobrostanu psychicznego. Pokolenie Z z kolei zwraca już większą uwagę na zdrowie psychiczne i work-life balance. Jest tu też pewna nadzieja – skoro na wypalenie zawodowe ma wpływ m.in. nasze podejście do pracy i odpoczynku, to znaczy, że możemy to w sobie kształtować. I jeśli wypalenie zawodowe się pojawi, możemy zmienić coś i zapobiegać nawrotom. To jednak często nauka na lata lub w ramach psychoterapiii – nad naszymi przekonaniami czy oczekiwaniami, które potrafimy narzucać sobie sami.

Do wypalenia zawodowego może prowadzić nie tylko zmęczenie i przepracowanie, ale rownież praca w niezgodzie z naszymi wartościami, w przekraczającym środowisku czy nieodpowiednio wynagradzana. Jeśli codziennie spędzamy 8 godzin w towarzystwie przełożonego podkopującego nasze poczucie wartości lub pracujemy w miejscu, w którym najwyższą wartością jest finansowy wynik, a dla nas najważniejsze jest to, by nieść wsparcie potrzebującym go osobom, może to stanowić obciążenie dla naszego układu nerwowego. Na krótszą metę być może będziemy w stanie „tak żyć” i racjonalizować sobie pracę w takim miejscu np. wysokimi dochodami. W dłuższym czasie może to prowadzić do poczucia braku sensu z wykonywanej pracy lub – w przypadku nieodpowiedniego zachowania przełożonego – obniżenia poczucia własnej wartości, sprawczości i kompetencji. Dlatego warto podchodzić do zawodowej sfery życia jak najbardziej świadomie i raz na jakiś czas zadawać sobie pytania: czy mam poczucie sensu z wykonywanej pracy? Czy mam w niej pole do realizacji swoich wartości? Czy rozwijam się w istotnym dla mnie kierunku?

Jakie są „koszty” wypalenia? Co niesie ono za sobą? Jak wtedy pracujemy i jaka jest nasza zdolność do pracy w ogóle?

Dorota Dot Okulicz: Objawami wypalenia zawodowego mogą być:

• zmęczenie – zarówno na poziomie fizycznym, jak i emocjonalnym czy poznawczym,
• przedłużający się stan apatii,
• sen, który nas nie regeneruje lub bezsenność – czyli trudności z zasypianiem lub przedwczesne wybudzanie się,
• brak poczucia sensu z wykonywanej pracy,
• brak samorozwoju.

Można by długo wymieniać. Niezaopiekowane wypalenie zawodowe może prowadzić do chorób takich, jak depresja czy zaburzenia lękowe oraz chorób psychosomatycznych. Pierwszymi symptomami, na które warto zwrócić uwagę, nim rozwinie się wypalenie zawodowe, mogą być: smutek, zmęczenie, ale też frustracja. Bywa ona niedocenianym symptomem niezaspokojonych potrzeb. Zatem w stanie wypalenia zawodowego możemy czuć się jak na „huśtawce” emocjonalnej lub „w dołku”. Możemy mieć ochotę wyładować gniew na pierwszej napotkanej osobie. Możemy chcieć wyjść z pracy i nigdy do niej nie wracać. Możemy mieć też trudności ze skupieniem się na zadaniach. Warto reagować, nim dojdzie do takiego stanu. Nie zawsze odpoczynek czy urlop może przywrócić nas do poprzedniego stanu. Zdarza się, że potrzebna jest większa zmiana i przyjrzenie się swojemu życiu zawodowemu z szerszej perspektywy.

Czy wypalenie tak samo może dotknąć ludzi pracujących w różnych zawodach i na różnych stanowiskach? Czy to ma znaczenie, czy nie ma? Kto jest najbardziej narażony na wypalenie?

Małgorzata Machniewicz: Tak, wypalenie zawodowe może dotknąć ludzi pracujących w różnych zawodach i na różnych stanowiskach. Niezależnie od tego, czy ktoś pracuje w branży kreatywnej, sprzedażowej, produkcyjnej czy w jakiejkolwiek innej dziedzinie, ryzyko wypalenia zawodowego istnieje. Każdy zawód niesie za sobą unikalne wyzwania i presję, które mogą przyczynić się do wypalenia zawodowego.

Jednakże istnieją pewne zawody, które mogą być bardziej narażone na wypalenie niż inne. Pracownicy służby zdrowia, nauczyciele, pracownicy socjalni, pracownicy opieki nad dziećmi czy pracownicy działów obsługi klienta to tylko kilka przykładów zawodów, w których często występuje wypalenie zawodowe. Te zawody często wiążą się z dużym obciążeniem emocjonalnym, stresem, dużą ilością pracy czy niewystarczającym wsparciem ze strony pracodawców, co zwiększa ryzyko wypalenia zawodowego.

Niezależnie od zawodu, kluczowe znaczenie ma świadomość własnych granic, umiejętność radzenia sobie ze stresem oraz wsparcie ze strony otoczenia zawodowego i prywatnego, co może pomóc w zapobieganiu wypaleniu zawodowemu.

Jak w prawie pracy rozumiane jest wypalenie? Czym ono jest?

Małgorzata Machniewicz: W prawie pracy wypalenie zawodowe może być rozumiane jako stan psychiczny, który może kwalifikować się jako choroba zawodowa lub stan zdrowia pracownika, będący wynikiem długotrwałego narażenia na stres związany z pracą. Chociaż termin „wypalenie zawodowe” nie jest często używany w bezpośredni sposób w kontekście przepisów prawa pracy, to jednak może mieć istotne konsekwencje w obszarze ochrony zdrowia i bezpieczeństwa pracowników oraz w prawach pracowniczych.

W niektórych sytuacjach wypalenie zawodowe może zostać uznane za chorobę zawodową, jeśli spełnia określone kryteria, takie jak długotrwałe narażenie na stres związany z pracą, udokumentowane objawy chorobowe i potwierdzenie związku przyczynowo-skutkowego między pracą a stanem zdrowia pracownika przez lekarza lub specjalistę ds. zdrowia zawodowego.

Ponadto w przypadku freelancerów i pracowników zarządzających projektami wypalenie zawodowe może mieć istotne konsekwencje dla wydajności pracy oraz zdrowia psychicznego i fizycznego pracownika. W związku z tym zarządzanie ryzykiem związanym z wypaleniem zawodowym może być istotnym aspektem zarządzania projektami oraz prowadzenia działalności gospodarczej.

W przypadku pracowników prawo pracy może obejmować przepisy dotyczące minimalnych wymiarów odpoczynku, ograniczeń dotyczących liczby godzin pracy, a także przepisy dotyczące ochrony zdrowia psychicznego pracowników. Jednak chociaż wypalenie zawodowe nie jest uregulowane bezpośrednio w przepisach prawa pracy, to może mieć znaczący wpływ na prawa pracowników w zakresie ochrony zdrowia i bezpieczeństwa w miejscu pracy.

Czy powinno się myśleć o wypaleniu na początku drogi zawodowej? Jak w trakcie kariery monitorować swój stan i sygnały ostrzegawcze?

Małgorzata Machniewicz: Tak, warto zwracać uwagę na wypalenie zawodowe już na początku drogi zawodowej. Nawet na początku kariery może pojawić się stres związany z wyzwaniami zawodowymi, presją na osiągnięcia, brakiem doświadczenia w radzeniu sobie z trudnościami czy koniecznością szybkiego dostosowania się do nowego środowiska pracy. Dlatego istotne jest, aby być świadomym i monitorować swoje samopoczucie oraz reakcje na różne sytuacje zawodowe.

Tematyka PURPOSE to zrównoważone zarządzanie karierą. Jakie miejsce w tym zrównoważonym zarządzaniu powinna zajmować profilaktyka przeciw wypaleniu?

Małgorzata Machniewicz: W kontekście zrównoważonego zarządzania karierą profilaktyka przeciw wypaleniu zajmuje kluczowe miejsce, ponieważ stanowi integralną część dbania o dobrostan i sukces zawodowy.

Profilaktyka wypalenia pozwala zapobiegać negatywnym skutkom stresu zawodowego oraz wpływu na zdrowie psychiczne i fizyczne. Wprowadzanie strategii samoopieki i dbanie o równowagę między życiem zawodowym a osobistym pomaga utrzymać dobry stan zdrowia i zwiększyć poziom zadowolenia z życia. Osoby, które unikają wypalenia i skutecznie zarządzają stresem, są bardziej wydajne i efektywne w swojej pracy. Praca z pasją i zaangażowanie w wykonywane zadania są kluczowe dla osiągnięcia sukcesu zawodowego, dlatego profilaktyka wypalenia pomaga utrzymać wysoki poziom motywacji i zaangażowania w wykonywane obowiązki.

Zapobieganie wypaleniu zawodowemu umożliwia skoncentrowanie się na rozwijaniu umiejętności, zdobywaniu nowych doświadczeń i osiąganiu celów zawodowych. Ludzie, którzy radzą sobie z wypaleniem, często mają większą motywację do rozwoju kariery i realizacji swoich zawodowych ambicji. Dobrze zarządzane wypalenie może przyczynić się do budowania trwałych relacji z kolegami z pracy, klientami i innymi osobami. Osoby, które dbają o swój stan psychiczny i emocjonalny, są bardziej otwarte na współpracę, komunikację i wspieranie innych w środowisku pracy.

W rezultacie profilaktyka wypalenia powinna być traktowana jako integralna część podejścia do zrównoważonego zarządzania karierą, ponieważ pomaga zapewnić harmonię między życiem zawodowym a osobistym, zachować zdrowie i dobrostan, poprawić wydajność i efektywność pracy oraz umożliwia rozwój kariery i budowanie trwałych relacji.

Czy w dzisiejszych czasach jesteśmy bardziej narażeni na wypalenie?

Małgorzata Machniewicz: W dzisiejszych czasach istnieje wiele czynników, które mogą sprawić, że ludzie są bardziej narażeni na wypalenie zawodowe niż wcześniej. Chociażby istnieje silna presja na osiąganie sukcesu zawodowego, co często prowadzi do wysokich oczekiwań wobec siebie i innych. Dążenie do doskonałości oraz ciągła potrzeba udowodnienia swojej wartości może powodować chroniczny stres i wypalenie. Rozwój technologii i powszechność pracy zdalnej sprawiają, że granica między życiem zawodowym a osobistym staje się coraz bardziej płynna. To może prowadzić do nadmiernej pracy, braku wyraźnego podziału między pracą a czasem wolnym oraz trudności w zapewnieniu równowagi między życiem zawodowym a osobistym.

W globalnej gospodarce konkurencyjność na rynku pracy jest wysoka, co może prowadzić do ciągłego poczucia presji i niepewności zatrudnienia. Niepewność związana z przyszłością zawodową oraz ciągła potrzeba dostosowania się do zmian mogą przyczynić się do wypalenia zawodowego. W erze cyfrowej ludzie są stale bombardowani informacjami z różnych źródeł, co może prowadzić do przeciążenia informacyjnego i trudności w skupieniu się na istotnych zadaniach. Stała dostępność do pracy poprzez urządzenia mobilne i internet może również utrudniać odpoczynek i regenerację. W dzisiejszym społeczeństwie, mimo stałego połączenia za pośrednictwem mediów społecznościowych, coraz częściej występuje brak autentycznych relacji i wsparcia społecznego. Izolacja i brak silnych więzi międzyludzkich mogą zwiększać ryzyko wypalenia zawodowego.

Czy możemy obliczyć, ile nas kosztuje wypalenie?

Małgorzata Machniewicz: Można próbować oszacować koszty związane z wypaleniem zawodowym, choć jest to zadanie trudne do dokładnego obliczenia ze względu na różnorodne czynniki i subiektywną naturę wpływu wypalenia na organizację i jednostkę. Pracownicy dotknięci wypaleniem mogą być mniej produktywni, co prowadzi do niższej wydajności pracy i spadku jakości usług lub produktów. Koszt ten może obejmować straty finansowe związane z utratą efektywności i opóźnieniami w realizacji projektów. Wypalenie zawodowe może też prowadzić do częstszych absencji w pracy, zwolnień lekarskich oraz rezygnacji z pracy. Koszty mogą być więc związane zarówno z utratą zatrudnienia, jak i z koniecznością znalezienia i szkolenia nowych pracowników. Osoby dotknięte wypaleniem mogą doświadczać różnych problemów zdrowotnych, takich jak stres, depresja, choroby psychosomatyczne itp., co prowadzi do zwiększonych kosztów opieki zdrowotnej dla pracodawców. Fluktuacja osób zatrudnionych związana z wypaleniem wymaga dodatkowych nakładów na rekrutację nowych pracowników oraz ich szkolenie. Jest to kosztowne i czasochłonne zadanie, które może obciążać budżet organizacji.

Niska motywacja, brak zaangażowania i niemożność skupienia uwagi mogą prowadzić do opóźnień w realizacji projektów i dostarczeniu produktów lub usług. Koszt ten może obejmować utratę kontraktów, kary umowne lub straty reputacji. W przypadku usługodawców wypalenie zawodowe pracowników może prowadzić do obniżonej jakości obsługi klienta i niższej satysfakcji klientów. To z kolei może prowadzić do utraty klientów, negatywnego PR-u i spadku przychodów.

Warto podkreślić, że koszty związane z wypaleniem są trudne do precyzyjnego oszacowania i mogą się różnić w zależności od wielu czynników, takich jak branża, wielkość organizacji, stopień zaawansowania wypalenia i skutki dla danej jednostki czy zespołu. Jednak świadomość tych potencjalnych kosztów może być motywacją do podejmowania działań profilaktycznych oraz tworzenia środowiska pracy sprzyjającego dobrostanowi i zaangażowaniu pracowników.

Rozmawiała Maja Ruszkowska-Mazerant

Zdjęcie na górze: Kinga Howard / Unsplash