Moda i sztuki plastyczne

Według Słownika Terminologicznego Sztuk Pięknych moda to "zmienne, niestałe gusty i upodobania ludzkie w różnych dziedzinach i okresach... Szybkie przemiany mody wynikają z wpływów społecznych przy uwzględnieniu przodujących centrów... Moda wiąże się z ogólnym stylem sztuki w danym okresie i jest określona czynnikami psychologicznymi."

Te cechy mody powodują, że jest ona jednak znacząco odmienna od celów i sensu sztuki. Choć się nią karmi, w przeciwieństwie do niej, nie szuka tego, co niezmienne i wieczne, ale tego, co przejściowe i szybko przemijające. Z samej swojej zasady jest więc narażona na szybką śmierć, aby ustąpić nowej "modzie". Jej zmienność i tymczasowość sprzeciwia się klasycznej idei piękna, w której stałość reguł i idealizm są głównymi cechami. Nie szuka ona także głębszych przeżyć, dużo bardziej jest więc narażona na działanie kiczu, często wręcz wykorzystuje go jako część swojej strategii.

Na przestrzeni wieków sztuka stykała się z modą, często na nią wpływała, ale traktowana była wyraźnie jako jakościowo od niej różna. Zmieniło się to w XX wieku, kiedy to wartościujące rozróżnienie straciło swoje uprawomocnienie. Współczesna sztuka stała się modzie niezwykle bliska. Gigantyczne przeobrażenia społeczne i mentalne doprowadziły do zmiany statusu obu tych ludzkich aktywności. Obecnie moda coraz częściej chce pretendować do roli wielkiej sztuki, sztuka zaś chce jedynie być modna. Sztuka wyrzeka się często wyższych ambicji albo je ukrywa, uprawiając strategię "15 minut sławy" wymyśloną przez Andy Warhola. Od jego czasu artysta właściwie zrzekł się swojej dotychczasowej roli i stał się twórcą "konfekcji" artystycznej, której trwałość to jeden sezon.

Spróbujmy pokrótce prześledzić wzajemne relacje między sztuką i modą w krótkim rysie historycznym. Moda od najdawniejszych czasów była obecna w dziełach sztuki. Pojawiała się w przedstawieniach postaci ludzkich ubranych zgodnie z obowiązującymi wówczas kanonami. Znamy też mnóstwo przedmiotów codziennego użytku z nią związanych. W czasach starożytnych przemiany w modzie następowały powoli, w niektórych rejonach zmiany niemal nie następowały. Kiedy popatrzymy na różnice w rzeźbie czy malarstwie starożytnego Egiptu okresu Starego i Nowego Państwa, czy nawet okresu późnego, to okaże się, że są one mało znaczące (il. 1, 2).

Sposób przedstawiania był skanonizowany i nie dotyczyły go żadne przejściowe mody. Znacznie swobodniej i "modnie" przedstawiano człowieka w sztuce minojskiej. Zachowane w pałacach kreteńskich (m.in. w Knossos) freski dowodnie świadczą, że do stroju i wyglądu zewnętrznego przywiązywano tam dużą wagę i odzwierciedlano to w sztukach plastycznych (il. 3).

Do XIX wieku mody zmieniały się, ale trwały co najmniej po kilkadziesiąt lat. Od czasu gruntownych przemian przemysłowych wraz z usprawnieniem i potanieniem produkcji tkanin i strojów doszło do szybszych zmian w obrębie mody. Tendencje w modzie trwały już tylko po kilka lat (np. styl Empire, Restauracji, Biedermeier), by w XX wieku doprowadzić do zmian sezonowych. W XIX wieku zaznaczył się także rozziew między główną tendencją w modzie i pojawiającymi się opozycyjnymi do niej trendami. Do tej pory bowiem moda obowiązywała wszystkich. Teraz natomiast pojawiły się w modzie tendencje separatystyczne, co ostatecznie skończyło się obecnie pluralizmem mód. Dziś nie ma już jednej obowiązującej mody, ale szereg różnorodnych tendencji i nisz.

Na koniec chciałbym zaznaczyć jeszcze jedno ciekawe zagadnienie związane z modą. Wydaje się, że moda jako przejaw ludzkiej inwencji i aktywności jest najbardziej charakterystyczna dla świata zachodniego. Jeśli popatrzeć na cywilizacje pozaeuropejskie stwierdzić trzeba, że ma ona tam charakter znacznie bardziej zachowawczy, nie podlega tak szybkim i znaczącym zmianom. Być może ma to coś wspólnego z odmiennym od zachodniego traktowaniem stroju, o czym swego czasu pisał wybitny polski artysta Jerzy Nowosielski: "Strój hinduski jest piękny zarówno na młodej dziewczynie jak i na sędziwej matronie, dlatego, że w stroju hinduskim, nie nastąpił jeszcze rozdział sfer sacrum i profanum".