Według Słownika Języka Polskiego ilustracja to reprodukcja fotografii, rysunku, dzieła malarskiego itp. dodana do tekstu stanowiąca jego objaśnienie, uzupełnienie lub ozdobę, rycina.

Spełnia ona niezwykle ważną rolę, komentuje, uzupełnia tekst, czasem jest wręcz niezbędna do zrozumienia przedstawianych zagadnień, porusza wyobraźnię oglądającego, uatrakcyjnia czytanie. Charakter ilustracji zmienił się bardzo po wynalezieniu fotografii, od tego czasu najczęściej zastępuje ona wykonywane przez człowieka rysunki. Dziś takie pojęcie jak ‘słownikowa’ rycina wychodzi z użycia, bo ilustracją równie dobrze może być pracą wykonana przez rysownika, tradycyjną fotografią, komputerowo przetworzonym przedstawieniem rzeczywistości, czy też wirtualnie wytworzonym obrazem. Na potrzeby tego tekstu będziemy ilustrację rozumieli jako świadomie stworzony obraz związany z tekstem, niezależnie od użytego medium. Tak pojęta ilustracja stoi gdzieś na rozdrożu między sztuką „wysoką” a popularną. W zależności od tego, gdzie się znajduje – rozprawa naukowa, tomik poezji czy książeczka dla dzieci – musi ona spełnić odpowiednie zadanie. Jest może najbardziej ze wszystkich gatunków plastyki zależna od kontekstu. Musi brać pod uwagę, z jednej strony odbiorcę, do którego jest kierowana, z drugiej zaś tekst, do którego się odnosi.


Sceny z Żywota świętej Jadwigi

Od dawna wiadomo, że wzrok jest tym zmysłem, który najsilniej oddziałuje na człowieka. Rysunki towarzyszyły ludzkości od jej początków, dlatego, kiedy powstały pierwsze cywilizacje, pismu często towarzyszył rysunek. Był on wizualnym ekwiwalentem zapisu znakowego (literowego). W egipskich świątyniach, jak i w asyryjskich pałacach znajdujemy obok inskrypcji zajmujące dużo więcej miejsca malowidła lub reliefy przedstawiające opisane wydarzenia. Najważniejsze fakty historyczne upamiętniano w formie plastycznej a pisanym tekstom niemal zawsze towarzyszyły „ilustracje”. Tak było choćby w przypadku Kodeksu Hammurabiego, gdzie zapisy prawne zwieńczone są przedstawieniem boga Szamasza przekazującego prawa królowi.


Ars Moriendi Mateusza z Krakowa – rycina, XV wiek
Karta tytułowa z dzieła o optyce Witeliona – druk z 16 wieku

W całych dziejach ludzkości możemy śledzić związek tekstu pisanego z towarzyszącym mu przedstawieniem obrazowym. W szczególny sposób objawiło się to we wszelkiego rodzaju księgach najpierw pisanych i przepisywanych ręcznie, a dużo później w drukowanych. Już w starożytności znajdujemy wiele takich przykładów poczynając od egipskiej Księgi umarłych. Rozwój ilustracji związany był z rozpowszechnieniem się pergaminu od IV w. n.e. Okresem wspaniałego rozkwitu iluminatorstwa było średniowiecze. Wtedy to ręcznie przepisywane biblie, ewangeliarze, teksty liturgiczne, uzupełniane były wspaniałymi całostronicowymi kolorowymi ilustracjami. Były one jednak wówczas rzadkością, ich jednostkowy charakter ograniczał dostęp do nich głównie do duchowieństwa.


Ilustracja  do Fizjonomiki.
Alegoria wyboru króla polskiego z broszury Bernarda Krakowczyka, O elekcjach po zejściu Zygmunta Augusta.

Sytuacja gruntownie zmieniła się po wynalezieniu druku, ilustracja stała się wówczas dostępna znacznie szerzej i w związku z tym wzrosło jej znaczenie. Wiązało się to także z rozwojem nowych technik graficznych, które ułatwiały pracę twórcom. Początkowo ilustracje wykonywano w drzeworycie, od połowy wieku XVI coraz częściej stosowano miedzioryt, który będzie najbardziej popularny w XVII i XVIII wieku. Wspomnianą przemianę dobrze widać w twórczości Albrechta Dürera, który w ilustracjach do Apokalipsy użył techniki drzeworytu, natomiast późniejsze swoje prace m.in. słynną Melancholię wykonał już w miedziorycie.


Statuta Polskie Stanisława Sarnickiego, Kraków, 1594
Poselstwo Pruskie oddaje się w opiekę Kazimierza Jagiellończyka.

Kolejnym przełomem był wiek XIX w związku z użyciem nowych technik graficznych (staloryt, drzeworyt sztorcowy, litografia), a przede wszystkim w związku z rozwojem czasopism i ilustracji prasowej. Ilustracją zajmowali się wówczas najwybitniejsi artyści. Wreszcie w końcu XIX wieku zastosowano nowe techniki reprodukcji fotomechanicznej, które niemal całkowicie wyeliminowały wykonywane przez rysowników ilustracje. Dzisiaj ręcznie wykonywane ilustracje znajdujemy tylko w specjalnych książkach artystycznych czy wydaniach bibliofilskich.


Przygody Gryzeldy, Narodziny polskiej powieści popularnej.
M.Chr. Hartnoch, Rzeczpospolita Polska, 1678

Na koniec prześledźmy różne rodzaje ilustracje, jakie zaistniały w jej historycznym rozwoju. Znajdziemy wśród nich iluminacje religijne o średniowiecznym rodowodzie, ręcznie malowane, w których najważniejszy był aspekt symboliczny i dydaktyczny. Przedstawiały one najczęściej sceny z Nowego i Starego Testamentu czy żywotów świętych. Nieco później pojawiły się ryciny o świeckim charakterze choć często o dydaktyczno-moralnym wydźwięku. Zaczęto stosować ilustracje do wydawnictw o charakterze naukowym, politycznym, historycznym, przedstawiano w ilustracjach symbole narodowe, herby, różnego rodzaju alegorie, wreszcie zaczęły powstawać „obrazki” o charakterze rozrywkowym, umieszczane na przykład w popularnych powieściach.


Złoty Ewangeliarz - 12 wiek


Ilustracje: http://monika.univ.gda.pl/~literat/grafika/index.htm
OPRACOWANIE: MAREK ADAMIEC